Дэкаланіяльнасць — важная тэма ў сучасным мастацтве, акадэмічных даследаваннях і літаратуры. Людзі, якія гістарычна цярпелі прыгнёт з боку імперый, глядзяць на гэты досвед, асэнсоўваючы сваю гісторыю, сваю ідэнтычнасць у сучаснасці і варыянты развіцця сваёй будучыні. Што значыць быць сва_ёй і быць чуж_ой? Ці можа мова імперыі быць роднай — і стаць інструментам змен? Як асабістая гісторыя робіцца адлюстраваннем сямейнай гісторыі, а яна, у сваю чаргу, — злепкам каланіялізму?
Мы выбралі сем кніг розных жанраў, якія так ці інакш працуюць з тэмай каланіялізму і дэкаланіяльнасці. Сярод іх ёсць і адкрытае даследаванне цялеснасці і сямейных стасункаў, і маштабная касмаопера пра прывабнасць імперскай культуры, і займальнае фэнтэзі, заснаванае на культуры дакалумбавых цывілізацый.
Оўшэн Вуонг «На адзінае імгненне мы чароўныя на зямлі»
Аповесць-ліст ад надламанага, уразлівага маладога чалавека, адрасаваная маці.
Маці-в’етнамка за гады жыцця ў ЗША так і не навучылася чытаць па-ангельску, так што гэта, вядома, ліст самому сабе, спроба патлумачыць, чаму жыццё, сям’я, каханне — гэта так хораша і так балюча.
Гераіні і героі кнігі пераехалі ў ЗША з В’етнама, не ўзяўшы з сабой нічога, апроч траўмы в’етнамскай вайны, якая працягвае праяўляцца сінякамі і ранкамі на целе гэтага хлопчыка; нічога, апроч змяшанага паходжання, якое робіць цябе чужым усюды; нічога, апроч умення абцірацца, прасіць прабачэння і моўчкі працаваць далей, якое ніколі не дапаможа выбрацца з галечы.
Гэта гісторыя дзяцінства, сталення і ўсведамлення сябе. Гісторыя міграцыі, змяшаных ідэнтычнасцяў і квір-кахання. Гісторыя стасункаў са сваімі мовамі, абедзве з якіх робяцца назаўжды дзіўна чужымі.
Гісторыя кахання маўклівага далікатнага падлетка да такога ж падлетка — амерыканскага, які ўмее біць, страляць і калоцца.
Гэта вельмі сумная кніга, але нягледзячы на ўвесь гвалт, які адбываецца ў ёй, ён не робіцца цэнтрам пагляду. У фінале аўтар кажа, што не зважаючы ні на што, мы не плён таго гвалту, што здарыўся з намі. Наадварот: гвалт, прайдучы праз плён, не змог яго атруціць. Выжыванне, заміранне, адвага, пяшчота, маскуліннасць, сорам, страта, паэзія, боль, прыгажосць — усё гэта тут.
Надзя Васэф «Каірскія хронікі гаспадыні кнігарні»
У сярэдзіне двухтысячных Надзя Васэф разам з сястрой і сяброўкай заснавала кнігарню ў Каіры. У выніку яна даведалася сёе-тое новае пра сябе, сваю культуру і сваю краіну.
Аўтарка распавядае ўсю гісторыю не ў храналагічным парадку, а паводле тэмаў — так, як арганізаваныя зоны і паліцы ў кнігарні. Кулінарныя кнігі. Мастацтва і дызайн. Класіка. Бізнес і менеджмент. Цяжарнасць і бацькоўства. І ў кожным раздзеле — падзеі з жыцця пакупні_ц, гістарычны бэкграўнд, сучасныя рэаліі з пункту гледжання жанчыны, позірк знутры на працу крамы з яе выбарам кніг, закупамі, пошукам кропак для адкрыцця новых філіялаў. Шмат што ў гэтых аповедах здасца нам знаёмым, напрыклад, бюракратыя і цэнзура, але яшчэ больш будзе новага — ці шмат мы ведаем пра ўладкаванне жыцця ў сучасным Егіпце?
Цікавей за ўсё асабістыя гісторыі гаспадыні крамы. Гендарныя стэрэатыпы і сямейныя праблемы, з якімі яна сутыкаецца. А яшчэ складаная посткаланіяльная ідэнтычнасць —
аўтарка расла ў канфесійна змяшанай сям’і, вучылася ў брытанскай школе, і бацькам давялося наймаць ёй настаўніцу арабскай.
Ужо сталая, яна самастойна выбудоўвае адносіны з гісторыяй, культурай і мовай краіны, у якой яна нарадзілася і вырасла. Напрыклад, для многіх наведні_ц крамы культурная спадчына Егіпта знаходзіцца ў гісторыі фараонаў (то бок у вечна вялікім мінулым), а для некага галоўнае — арабскае і ісламскае.
Рэбека Роанхорс «Чорнае сонца»
Эпічнае фэнтэзі, заснаванае — нарэшце! — не на сярэднявечнай Еўропе, а на паўднёваамерыканскіх дакалумбавых цывілізацыях.
Рэбека Роанхорс, амерыканка змяшанага паходжання, расла ў горадзе з перавагай белага насельніцтва і пачала шмат чытаць і пісаць, каб схавацца ад рэчаіснасці. Яна будуе сваю творчасць на культуры карэнных народаў, каб паказаць, што гэтыя культуры не захраслі ў мінулым, а жывуць і развіваюцца проста зараз.
«Чорнае сонца» — гэта першая частка трылогіі пра выдуманы свет, дзе адбываецца сутыкненне светапоглядаў і рэлігій. Тут ёсць жрацы-навукоўцы, адначасова астролагі і астраномы, якія жывуць у горным горадзе з вяровачнымі падвеснымі мастамі. Ёсць чатыры шляхетныя матрыярхальныя кланы з гіганцкімі татэмнымі жывёламі. Ёсць аслеплены юнак, уцелаўленне старажытнага варонінага бога, прызначэнне якога — адпомсціць за свой клан. Ёсць капітанка карабля з народа русалак. Ёсць магія і забабоны, кукурузныя аладкі і какава, рытуалы і міфы, палітычныя інтрыгі і небінарныя персанажы з неа-займеннікамі.
Аўтарка кажа, што за аснову брала рысы самых розных карэнных цывілізацый (напрыклад, развітыя гарады з сістэмай вяровачных лесвіц існавалі ў цывілізацыях мая і інкаў, а складаная сістэма навігацыі і кіравання караблямі пазычаная ў палінезійскіх народаў), а сам свет не з’яўляецца дакладнай гістарычнай інтэрпрэтацыяй. У кнізе шмат цікавых жаночых і небінарных персанажаў, якія актыўна дзеюць і прымаюць рашэнні, — напамінак пра тое, што шмат што з бягучых гендарных стэрэатыпаў і іерархій з’яўляецца еўрапейскім сацыяльным канструктам.
Аркадзі Марцін «Памяць, што завецца імперыяй» і «Пустэча, што завецца мірам»
Дэкаланіяльная навуковая фантастыка — няспешная, мерная касмаопера пра палітычныя інтрыгі, дзіўныя тэхналогіі і прыхадняў, якіх нельга ўявіць, пра адносіны імперыі і яе сатэліта, пра сутыкненне культур і квір-адносіны на мяжы гэтага сутыкнення.
У гэтым свеце ёсць магутная касмічная імперыя, імперыя вайны і эпічнай паэзіі, складаных этыкетных правіл і мудрагелістых іерархій, раскошных садоў і ўсюдыіснага штучнага інтэлекту. І ёсць маленькая дзяржава — касмічная станцыя, варвары ў вачах імперыі. Амбасадарка Станцыі адпраўляецца ў сэрца імперыі пасля гібелі пры загадкавых акалічнасцях свайго папярэдніка — і трапляе ў самы цэнтр палітычных інтрыг.
Гэтыя кнігі з тых, у якія трэба ўчытацца, увайсці ў няспешны эпічны рытм, але потым — не адарвацца. Свет імперыі прыдуманы вельмі файна — са складанымі сацыяльнымі рытуаламі, адданасцю імператару і любоўю да паэзіі. Аўтарка прафесійна вывучала Візантыйскую імперыю і Арменію і прызнавалася, што засноўвала на гэтым мовы, перакананні і падзеі свайго свету. Пазнаваць гэты свет, эстэтыку, законы і негалосныя правілы (там нават мэйлы шыфруюць з дапамогай актуальнай у бягучым сезоне паэзіі) — гэта асобнае задавальненне.
У гэтых кнігах вельмі трапна паказаны каланіяльны позірк на не-імперыю — не абавязкова суцэльна злы, але заўсёды пагардлівы. Ён заўсёды глядзіць на вайну, як на будзёншчыну.
Пагляд, прыцягальны сваёй культурнай экспансіяй, сваёй паэзіяй, сваім абяцаннем велічы. Мы бачым спробы культурнага супраціву на маленькай Станцыі, але бачым і тое, як можна закахацца ў іншую культуру — і нічога з гэтым не зрабіць.
Яшчэ тут вельмі файна прыдуманы механізм захавання і інтэграцыі калектыўнай памяці на Станцыі. Гэтая жывая памяць перадаецца не генетычна, не праз роднасныя, а праз прафесійныя сувязі. І, нарэшце, у гэтай кнізе шмат класных жаночых персанажаў — самых розных, ад касмічных пілатэс да вайсковых начальніц.
Рэбека Куанг «Вавілон»
Альтэрнатыўная віктарыянская Брытанія: паралельна з прамысловай рэвалюцыяй у ёй адбываецца «срэбная рэвалюцыя». Срэбра ў гэтым свеце валодае магічнай уласцівасцю ў спалучэнні з пэўнымі словамі. На срэбных злітках пішуць пары слоў на розных мовах — і тое няўлоўнае, што не перакладаецца да канца, што расшчапляецца ў адценнях значэнняў, адрозненне паміж словамі на дзвюх мовах і робіцца рухальнай сілай, якая прымушае цягнікі ехаць хутчэй і мякчэй, кветнікі квітнець ярчэй, а лекі — дзеяць больш эфектыўна.
Таму галоўным рэсурсам імперыі робяцца носьбіты розных моў — чым больш, тым лепш. У іх ёсць свая вежа ў Оксфардзе, вавілонская вежа са срэбра замест слановай косткі. Гэта здаецца ідэальным месцам працы для захопленых навукоўцаў, але вось толькі большасць срэбных зліткаў ідзе, вядома, або на залішнюю раскошу, або на вайну, а зусім не на медыцыну і адукацыю.
Нашы героі — чацвёра студэнтаў і студэнтак гэтай самай вежы. Рознага паходжання: з Кітая, Індыі, Гаіці і Англіі. Аўтарка сама вучылася ў Оксфардзе, і адчуваецца, як яна палюбіла гэтае месца — прыгожы ўтульны горад, які існуе выключна для навучання. І так жа адчуваецца, што пра дыскрымінацыю яна ведае не па чутках — апісанні таго, з чым сутыкаюцца героі, якія не выглядаюць, як белыя брытанцы, вельмі праўдзівыя.
І вядома, нашы героі вельмі хутка разумеюць, што срэбная вежа існуе за кошт рэсурсаў іх уласных краін. Што самі яны ў вачах імперыі — толькі рэсурсы. Што імперыя цынічная і хоча толькі аднаго: усе рэсурсы ў свеце.
І ты або прыстасоўваешся да гэтага, або робішся рэвалюцыянерам.
Гэту кнігу можна крытыкаваць за прамалінейнасць і дыдактызм: усе белыя імпернікі — чыстае зло, усе нябелыя народы прыгнечаны. І мы не спрачаемся з гэтым, але ж у каланіялізме таксама шмат адценняў: дыскрымінацыя паводле колеру скуры існуе ў Кітаі і Індыі, людзі змяшанага паходжання адчуваюць сваю чужыннасць усюды, а гендарны і класавы прыгнёт ускладняе каланіяльныя адносіны.
Егана Джабарава «Рукі жанчын маёй сям’і былі не для пісьма»
Гераіня распавядае пра сваё цела, сваё жыццё і жанчын сваёй сям’і — праз часткі цела. Што значаць валасы? Што значыць зрабіць кароткую фрызуру? Што значыць страціць валасы ад раку? Што значаць рукі, сцёгны, жывот? Што яны значылі для мамы і бабуль гераіні, што яны значаць для яе самой, якая змагаецца з дзіўным, рэдкім захворваннем, што скоўвае цела?
Гэта кніжка — ідэальны прыклад фемінісцкага дэкаланіяльнага пісьма — пра жаночы досвед, пра цялеснасць, пра сямейную гісторыю, пра чужыннасць (пераезд — вакацыі ў Грузіі і Азербайджане — дыскрымінацыя і вечнае памежжа). Шчырае, паэтычнае, блізкае пісьмо.
Гэта кніга пра бясконцы цыкл гвалту. Тут шмат згадак пра сямейны гвалт, таму што ўсіх гэтых жанчын, з іх валасамі для прыгажосці, з іх рукамі для хатняй працы, з іх жыватамі для выношвання дзяцей — білі, білі, білі. Гэты боль знаходзіць спосаб вярнуцца ў наступным пакаленні.
Гісторыі, дзе ёсць гвалт, часта чытаць цяжка, але гэта кніга не выклікае траўматычных рэакцый, у ёй няма смакавання болю ці знарочыстага ціску на чытачоў. Гэта кніга выклікае толькі бясконцую спагаду да гераіні і звязаных з ёй кабет, і бясконцую лютасць за тое, што ім давялося перажыць.
Але галоўнае — яна выклікае жаданне паглядзець сумленна і проста на сваю сямейную гісторыю.
На сваё цела: якія гісторыі яно распавядае?
Калектыўны зборнік, «Карані / лісце»
Калектыўны зборнік беларускай дэкаланіяльнай прозы і паэзіі, які асэнсоўвае шматмоўе, гісторыю жыцця ў цені імперыі, асабістыя сямейныя гісторыі — і як у гэтым жывецца сучасным беларускам.
28 аўтарак выкарыстоўваюць дзясятак моў, каб расказаць пра свой досвед. Гэта шматгалоснасць — важнае жывое сведчанне. Даследаванне ўласнай сям’і. Даследаванне гістарычнай памяці, якая адрозніваецца ад таго, што распавядаюць у падручніках. Даследаванне сябе: на якіх мовах я размаўляю, чаму, што гэта значыць? Тут ёсць вершы, аўтабіяграфічныя эсэ, мастацкія аповеды і эксперыментальны ліст.
Укладальніцы зборніка кажуць, што мастацкае пісьмо — само па сабе важная дэкаланіяльная практыка, таму што яно выпрацоўвае моўныя і інтэлектуальныя стратэгіі вызвалення, фармуе новыя сцэнары, дапамагае ўсвядоміць сваю ідэнтычнасць і зрабіць чутнымі галасы прыгнечаных.
Зараз, калі шмат якія беларускі апынуліся ў розных краінах, такі зборнік робіцца важным пунктам для рэфлексіі: якая мая аўтэнтычная культура, якой я хачу яе бачыць і праз якія дзеянні я магу яе выяўляць?
Аўтарка: Maria G
Артыкул створаны ў рамках праекта «Together 4 values — JA», які сумесна рэалізуюць арганізацыі ІншыЯ і Razam e.V. пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Германіі.
