Мы можам самавольна вызначаць і ўсталёўваць межы свайго «я». Мы можам размясціць яго ўнутры сваёй галавы, каб яно глядзела вонкі праз нашыя вочы. Можам і пашырыць яго, захапіўшы паветра, якім дыхаем. Ці вызначыць яго межы так, каб ахапіць дрэвы і планктон, якія пастаўляюць нам кісларод, — нашы «вонкавыя лёгкія». І яшчэ шырэй — уключыць усю сетку жыцця, што падтрымлівае іх існаванне.
Джаана Мэйсі, «World as Lover, World as Self»
Учора на курсе нямецкай да мяне падышла жанчына і са здзіўленнем запыталася: «Я пачула, што ты экаактывістка. Гэта значыць, ты сябе да дарог прыклейваеш? І не шкада табе рук?» Я паспяшалася заспакоіць яе прызнаннем, што да дарог я сябе яшчэ не прыляпляла, і паспрабавала распавесці, што ўнутры аднаго руху вельмі часта можна сустрэць розныя падыходы і меркаванні.
Тыя, пра каго згадала жанчына, гэта актывіст_кі з групы Letzte Generation — «Апошняе пакаленне». У 2022 годзе яны пачалі прыклейваць сябе да аўтамабільных дарог у знак пратэсту і ў спробах звярнуць увагу грамадскасці на кліматычны крызіс. Гэтыя дзеянні выклікалі дыспуты як па-за межамі экаактывісцкіх груп, так і ўнутры, бо не ўсе прадстаўні_цы іншых экалагічных рухаў ухвалілі такую тактыку.
Жанчына з майго курса падзяляе распаўсюджаную кагнітыўную ілюзію, якую таксама называюць «эсэнцыялізм» — у некалькіх дысцыплінах гэтым словам абазначаецца схільнасць успрымаць прыкметы нейкай з’явы як фундаментальныя і ўласцівыя ўсёй групе. Частымі прыкладамі такой з’явы могуць быць выказванні кшталту «Жанчыны бліжэй да прыроды за мужчын». Ці, як пыталася адна з гераінь з фільма «Гонар»: «Скажыце, гэта праўда, што ўсе леcбіянкі — веганкі?»
Унутры кліматычнага актывізму ёсць акіян ідэй наконт таго, што найбольш важна рабіць менавіта зараз, каб дасягнуць часам адзінага жаданага. Адна з ідэй, пра якую мы хочам распавесці падрабязней, гэта рух судовага актывізму за правы прыроды.
Прырода як маёмасць → прырода як суб’ект
Паводле існуючай сістэмы права амаль у кожнай краіне прырода лічыцца маёмасцю. Калі мы гаворым пра правы прыроды, гэта азначае прызнанне таго, што экасістэмы і прыродныя супольнасці не з’яўляюцца маёмасцю, якой можна валодаць. Наадварот, яны з’яўляюцца суб’ектамі, якія маюць незалежнае права на існаванне і развіццё, гэтак сама як і людзі.
Правы прыроды — гэта канцэпцыя, якая сягае каранямі ў традыцыйныя веды карэнных народаў, але на сусветным узроўні яна пачала атрымліваць прызнанне з 1972 года, калі прафесар права Крыстафер Стоўн апублікаваў эсэ «Ці павінны дрэвы мець права — да пытання аб юрыдычных правах прыродных аб’ектаў». У ім даследчык прывёў аргумент, што з’яўленне экацэнтрычнага прававога кодэксу можа дапамагчы абараняць здароўе прыроды праз іншы, патэнцыйна больш дзейсны, падыход.
Гістарычна прававая сістэма неаднаразова пашырала свой абсяг, уключаючы раней выключаныя групы, такія як, напрыклад, рабы ці жанчыны. Гэта падштурхоўвае да пытання: ці можа калектыўная свядомасць выйсці на новы віток, каб прырода стала наступнай групай, якая атрымае прававую абарону.
Сістэмы законаў адносна нядаўна пачалі распрацоўваць фармуліроўкі для таго, каб распаўсюджваць правы прыроды. Артыкул 71 Канстытуцыі Эквадора гучыць так:
«Прырода, або Пачамама, дзе жыццё аднаўляецца, мае права на існаванне, захаванне, падтрымку сябе і рэгенерацыю сваіх жыццёвых цыклаў, структуры, функцый і сваіх эвалюцыйных працэсаў».
Гэты раздзел у Канстытуцыі, напісаны ў 2008 годзе, быў рэвалюцыйным для ўсяго свету і з’явіўся дзякуючы аб’яднанню розных актывісцкіх сектараў. Карэнныя народы, для якіх прызнанне каштоўнасці прыроды ўласціва асабістаму светабачанню, мабілізаваліся разам з экалагічным рухам, прыхільні_цы якога павышалі прыярытэт экалагічных пытанняў сярод актуальных праблем некалькі папярэдніх дзесяцігоддзяў. У 2021 годзе са спасылкай на гэты артыкул Вярхоўны суд Эквадора прыняў рашэнне на карысць абароны лесу Лос-Седрас ад горназдабыўной і іншай экстрактыўнай дзейнасці, стварыўшы прэцэдэнт для будучых намаганняў па ахове прыроды не толькі ў Эквадоры, але і ва ўсім свеце.
Яшчэ прыклад. У нацыянальным заканадаўстве Балівіі з 2010 года гучыць наступнае: «Маці-Зямля і ўсё, што яе складае, у тым ліку чалавечыя супольнасці, маюць права на ўсе ўласныя правы <…>». Акрамя далейшага пераліку правоў прыроды гэты артыкул важны яшчэ і таму, што ён выразна акрэсліў перакананне ў тым, што чалавек з’яўляецца часткай прыроды.
Наступныя 10 гадоў характарызуюцца рознымі дасягненнямі правоў прыроды на юрыдычнай арэне. Сусвет пабачыў і судовую справу, якую распачаў дзікі рыс праз парушэнне яго права на чыстую ваду (супраць Дэпартамента прыродных рэсурсаў Мінесоты), і стварэнне Усеагульнай дэкларацыі правоў Маці-Зямлі, і прызнанне правоў асобных істот — рэчак Ганга і Ямуны ў Індыі, нацыянальнага парка Тэ Урэвэра ў Новай Зеландыі і шматлікіх іншых.
Розныя дарогі, адзін пункт прызначэння
Бясспрэчна, даволі хутка канцэпцыя правоў прыроды атрымала крытыку з бакоў розных дысцыплін. Неперакананыя новай ідэяй задавалі розныя рацыянальныя пытанні:
Хто мае права прадстаўляць прыроду ў судзе? Ці не пашырае такая дзейнасць той самы злосны наратыў панавання чалавека над прыродай? Ці этычна выкарыстоўваць настолькі «чалавечую» мову правоў у дачыненні да прыроды? Што калі рака, якая цячэ праз дзве дзяржавы, мае правы толькі ў адной? І што рабіць з адваротным бокам правасуб’ектнасці прыроды? Бо калі прыродная істота можа падаць на кагосьці ў суд, гэта значыць, што можна распачаць справу і супраць прыроднай істоты.
Юрыдычнае прымяненне канцэпцыі правоў прыроды ўсё яшчэ застаецца складаным і неадназначным, бо ўключае шмат прававых нюансаў і розначытанняў. Экалагічнае права прайшло некалькіх важных этапаў у сваёй эвалюцыі. Паралельна з працэсам вылучэння правоў самой прыроды з’яўляліся і іншыя новаўвядзенні і філасофскія пераасэнсаванні гэтай галіны права. Напрыклад, у пошуках інавацыйных спосабаў умацавання аховы навакольнага асяроддзя Генеральная Асамблея ААН у 2022 годзе прыняла гістарычную рэзалюцыю, у якой абвясціла, што кожная асоба мае права на чыстае і здаровае навакольнае асяроддзе (раней гэтае права з’яўлялася толькі ў прававых сістэмах асобных краін). Нягледзячы на ўсведамленне важнасці здаровага навакольнага асяроддзя, розныя рухі за абарону прыроды будуюцца на розных філасофскіх асновах і мэтах. Што важней — выступаць за «права чалавека на чыстае прыроднае наваколле» ці за «права наваколля на тое, каб быць чыстым», — пытанне і філасофскае, і практычнае.
Іншы экаюрыдычны кірунак — адкрыццё судовых справаў па ахове прыроды ад асобы дзяцей і наступных пакаленняў (як тых, каго кліматычныя катастрофы закрануць найбольш). Некалькі падобных справаў ужо выйгралі ў судзе, такім чынам, як і «правы прыроды», пашыраючы кола тых, хто набывае юрыдычная правы і можа быць абаронены дзяржавай.
Першы наватарскі прыклад такога судовага працэсу — справа Опаса супраць Фактарана. У ёй некалькі непаўналетніх з Філіпінаў, прадстаўляючы таксама і пакаленні, якія яшчэ не нарадзіліся, падалі ў суд супраць Дэпартамента аховы навакольнага асяроддзя і прыродных рэсурсаў. Яны заявілі, што высечка лясоў і нанясенне шкоды навакольнаму асяроддзю парушаюць іх канстытуцыйныя правы на збалансаваную і здаровую экалогію і здароўе.
Дзеля цікавасці можаце параўнаць, як пішуць пра прыроду афіцыйная Канстытуцыя РБ і Народная Канстытуцыя.
Рэгіянальны кантэкст
У сучасных рэгіянальных абставінах ёсць некалькі нагодаў да прымянення канцэпту правоў прыроды.
За апошнія 10 гадоў вайны Расіі супраць Украіны тысячы квадратных кіламетраў зямлі, якая выкарыстоўвалася для сельскай гаспадаркі, былі знішчаныя, падземныя воды забруджаныя хімічнымі рэчывамі і боепрыпасамі, а прыродныя запаведнікі падпаленыя.
У заканадаўчых сістэмах і Расіі, і Украіны ёсць азначэнне «экацыду» — гэта масавае знішчэнне расліннага або жывёльнага свету, забруджванне атмасферы або водных рэсурсаў, а таксама іншыя дзеянні, здольныя выклікаць экалагічную катастрофу. Аднак судовая сістэма пакуль яшчэ не адаптавалася да таго, каб гэты канцэпт перастаў быць толькі канцэптам і стаў эфектыўным механізмам і заклікам да адказнасці.
Гэтак жа як і падчас іншых ваенных канфліктаў у свеце рэдка шмат увагі надаецца стану прыроды ці яе правам (нягледзячы на тое, што паводле даследаванняў, больш за 80% буйных узброеных канфліктаў паміж 1950 і 2000 гадамі адбываліся непасрэдна ў «гарачых кропках» біяразнастайнасці*).
Аднак судовыя працэсы, накіраваныя на прыцягненне Расіі да адказнасці, маглі б улічваць правы прыроды і іх сусветны ўплыў на жыццё і сацыяльную справядлівасць, і стаць яшчэ адной цаглінкай мірабудаўніцтва.
* «Гарачыя кропкі» біяразнастайнасці (biodiversity hotspots) — гэта рэгіёны на планеце з высокай канцэнтрацыяй унікальных відаў раслін і жывёл, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення з-за чалавечай дзейнасці або зменаў у навакольным асяроддзі.
У Беларусі правы прыроды разглядаюцца ў кантэксце розных аспектаў палітычнай экалогіі. Пра гэта можна пачытаць у нашым папярэднім артыкуле, але такая надзённая праблема, як мілітарызацыя межаў, — адна з тэмаў, што патрабуюць увагі. Будаўніцтва плота на мяжы Беларусі і Польшчы ўжо падзяліла адзін з найбуйнейшых нацыянальных паркаў, разбураючы жывёльныя міграцыйныя шляхі і перашкаджаючы навуковым даследаванням і актывісцкім ініцыятывам. Выкарыстанне лясоў дзеля прыхаваных ваенных трэніровак — іншы прыклад непрымальнай мілітарызацыі. Палітычна-ваенныя маніпуляцыі ядзернай зброяй і геапалітычна подлае размяшчэнне атамных станцый таксама ўваходзяць у гэты спіс, як і пераслед экалагічных актывіст_ак.
Экалагічная сацыяльная справядлівасць
У любым выпадку відавочна, што здароўе чалавецтва і здароўе прыроднага наваколля — узаемазалежныя катэгорыі. Экалагічная справядлівасць неад’емная ад сацыяльнай — яны абедзве наўпрост звязаныя з аднаўленнем існуючых і звыклых сістэм сусвету. Па большай частцы рэпрадукцыя — сямей, эканомік, людзей, форм праўлення, прыроды — завязаная на гендарнай арганізацыі працы і сэксуальнасці. Аднаўленне любых сістэм — ад сямейных і эканамічных да палітычных і экалагічных — моцна залежыць ад таго, як арганізаваная праца і ролі ў грамадстве, у тым ліку як размяркоўваюцца абавязкі паміж мужчынамі і жанчынамі, якія сацыяльныя ўяўленні пра сэксуальнасць існуюць.
Такі парадак сусвету, дзе пануе індустрыяльная патрыярхальная рэсурсазалежная эканоміка, падтрымлівае аднаўленне сацыяльнай няроўнасці і спрыяе экалагічным крызісам. І таму змяненне стаўлення да прыроды неаддзельнае ад барацьбы за гендарную роўнасць, эканамічную справядлівасць і пераадоленне расізму. Гэтыя рэчы — гэта адначасова і палітыка «рэпрадукцыі», і палітыка «прадукцыі».
Толькі радыкальна змяніўшы нашыя звычкі спажывання — на ўзроўні індывідуума, калектыву, дзяржавы, планеты — у нас ёсць шанец вырвацца з сістэмы прыгнёту, якая дагэтуль аднаўляе сама сябе. Імаверна, прызнанне таго, што прырода мае такія самыя правы, як і людзі, адзін з крокаў да наступнай эканамічнай рэвалюцыі.
Нам падаецца, што вельмі важна, каб рухі за абарону прыроды праз прызнанне яе правасуб’ектнасці заставаліся шчырымі ў сваёй матывацыі, бо нават найбольш экацэнтрычныя ідэі маюць рызыку быць антрапацэнтрычна інтэрпрэтаванымі. Гэтым, напрыклад, пагражае ідэя «апякунства» прыроды ў судзе. Этычная галаваломка — вырашыць, хто ў рэшце рэшт атрымоўвае права размаўляць за прыродныя істоты. Калі канчатковая мэта — калектыўнае прасвятленне і ўсведамленне таго, што жыццё людзей цесна пераплеценае з усімі іншымі жыццямі вакол, то якім шляхам нам да гэтага моманту ісці?
Ева
Артыкул створаны ў рамках праекта «Together 4 values — JA», які сумесна рэалізуюць арганізацыі ІншыЯ і Razam e.V. пры падтрымцы Міністэрства замежных спраў Федэратыўнай Рэспублікі Германіі.
