Фемінітывы і іх выкарыстанне да гэтага часу выклікаюць спрэчкі. Для кагосьці гэта важная частка самаідэнтыфікацыі, а для іншых — «скажэнне» мовы неіснуючымі словамі. Мы абмеркавалі з незалежным медыядаследчыкам Змітром Нікановічам, псіхалагіняй Алінай Бычковай і актывісткай Анастасіяй Мяркулавай самыя распаўсюджаныя стэрэатыпы пра фемінітывы.
Фемінітывы — словы жаночага роду, якія апісваюць асобу. Часта выкарыстоўвюцца пры апісанні роду чыннасці (лекарка, філосафка, студэнтка, мастачка). Аднак таксама і для іншых абазначэнняў асобы (беларуска, суперніца, іншаземка, халасцячка).
У 19 ст. слоўнік Ціхінскага (слоўнік, які не быў выдадзены, знаходзіцца ў архіве ў Вільнюсе) зафіксаваў 600 фемінітываў. У мінулым стагоддзі іх утварылася больш за 2000, а напачатку 21 ст. было ўжо больш за 3000 фемінітываў. І гэта заўсёды адбывалася ў звязцы з эмансіпацыяй жанчын.
Фемінітывы — гэта сур’ёзна. Асабліва для людзей, якія выкарыстоўваюць іх свядома, часта з мэтай грамадзянскага і палітычнага выказвання.
Фемінітывы робяць бачнымі жанчын і іх унёсак у дасягненні грамадства.
Прывяду некалькі прыкладаў, у якіх патрэбнасць фемінітываў даводзіцца практычнай неабходнасцю. Калі ў нататцы пра навуковае адкрыццё напішуць «біёлаг Дж. Сміт», то мы, хутчэй, падумаем пра біёлага «Джона», а не пра біялагіню «Джаан». Гэта вынік і ўмацаванне шкоднага стэрэатыпа пра тое, што навукоўцы — звычайна мужчыны, да таго ж нібыта лепшыя, чым жанчыны. Вы скажаце: «Але можна скарыстаць жа імя цалкам, каб даць зразумець, хто гэта, мужчына ці жанчына. Ці скарыстаць дзеясловы «вынайшаў» і «вынайшла», якія паказваюць на гендарную прыналежнасць героя ці гераіні публікацыі». Так, можна. І гэта альтэрнатыва «нязручнаму» фемінітыву. Але толькі падкрэсленае, наўмыснае выкарыстанне фемінітываў пакуль застаецца страхоўкай ад прыкрых памылак. Прыкладам, у падручніках па менеджменце ўжо ўкаранілася няслушная назва «кіраўніцкая рашотка Блэйка-Моўтана» (па прозвішчах двух навукоўцаў). Хаця насамрэч гэта рашотка «Блэйка-Моўтан». Блэйк — навуковец, Моўтан — навукоўка (і яе прозвішча не скланяецца).
Такім чынам, якія ж стэрэатыпы і перакананні часта бяруць на ўзбраенне праціўнікі фемінітываў?
Папулярны стэрэатып пра сучасныя фемінітывы — гэта іх «несур’ёзнасць». Таму шмат кім яны ўспрымаюцца з насмешкай ці раздражненнем — асабліва, калі выкарыстоўваюцца ў кантэксце пасад ці прафесійных дасягненняў. Быццам, называючы некага «доктаркай», «інжынеркай» ці «прафесаркай», мы адразу ж зніжаем узровень кваліфікацыі і якасці працы чалавека. Чаму так адбываецца — адказвае Зміцер Нікановіч.
незалежны медыядаследчык Зміцер Нікановіч:«Доктар» нібыта гучыць ганарова, а «дактарыха» — адразу не. Я шмат каго чамусьці здзіўляю «навіной» пра тое, што слова «дактарыха» сустракаецца ў літаратурных творах і ў жывой гаворцы ў значэнні «жанчына-доктар», «лекарка».
Вось у навуковым артыкуле ў «Весніку БДУ» за 1985 год тлумачыцца:
Большасць фемінітываў на -ш-а, якія ўжываюцца ў сучаснай беларускай мове, маюць паралельныя ўтварэнні на -к-a, -іх-а (-ых-а), -ч-а: аптэкарша — аптэкарка, аптэкарча; аграномша — аграномка, аграномча, аграноміха; інжынерша — інжынерка, інжынерыха, інжынерча; бібліятэкарша — бібліятэкарка, бібліятэкарыха, бібліятэкарча; білецёрша — білецёрка, білецёрча; брыгадзірша — брыгадзірка, брыгадзірыха, брыгадзірча; доктарша — доктарка, дактарыха; паштальёнша — паштальёнка, паштальёніха і г. д. Пры гэтым паралелі на -к-a, -іх-а (-ых-а) ўжываюцца як у пісьмова-літаратурнай, так і ў народна-дыялектнай мове.
Таму цалкам натуральна выглядае слова «дактарыха», напрыклад, у перакладзе твора польскага пісьменніка Баляслава Пруса «Шарманка»:
Далажыў, што пані дактарыха з дзецьмі паехала на ўсё лета на дачу, што сапсаваўся водаправод, што дворнік Казімеж паскандаліў з гарадавым і пайшоў на тыдзень у кутузку.
Такім чынам, слова «дактарыха» не задумвалася ў значэнні «дрэнная лекарка». Як і слова «ўрачыха». Але «ўрачыха» і «дактарыха» ўсё ж гучаць грубавата, з некаторым грэбаваннем, праўда? Чаму? Адкуль бярэцца гэта паблажлівая ці нават грэблівая інтанацыя ў таго, хто прамаўляе гэтыя словы?
Самі словы і суфіксы, з дапамогай якіх яны ўтвораны, тут зусім ні пры чым. Хутчэй, гэтыя суфіксы прыдбалі некаторае значэнне пад уплывам расейскай мовы і маўленчай традыцыі, якая ўкаранілася з-за грамадскіх стэрэатыпаў пра другарадную ролю жанчыны ў прафесійным жыцці. І таму актывісты і актывісткі, якія ўжываюць фемінітывы ў сваёй гаворцы, імкнуцца нармалізаваць іх, імкнуцца не звязваць выкарыстанне гэтых слоў з напышлівай інтанацыяй: «урачыха», «дактарыха». У жаданні гэта нібыта грубіянства і грэблівасць ухіліць, ўжываюць словы «доктарка» ці «дакторка», «лекарка». І гэтак далей: «сакратарка» (а не «сакратарша»), «дацэнтка» (а не «дацэнтша»). Суфікс «к» быццам бы робіць слова больш нейтральным.
Дарэчы, слова «дакторка» (як і многія падобныя словы) сустракаецца ў Якуба Коласа:
[Дачка нарадавольца] была ўжо не першай маладосці, працавала дакторкаю ў адной з земскіх бальніц.
Таму для беларускай мовы фемінітывы, што ўтвараюцца з дапамогай суфікса «к» (ды і іншых суфіксаў), цалкам натуральныя. Таму і «міністарка», «прафесарка» ў беларускай мове радзей выклікаюць спрэчкі — у параўнанні з расейскай мовай.
«Фемінітывы нармальныя толькі для хатніх гаспадынь і медсёстраў»
Грамадства не пярэчыць супраць выкарыстання фемінітываў у побытавых сферах: кухарка, прыбірачка, прачка. А вось з’яўленне дырэктарак і прэзідэнтак ужо выклікае неўразуменне і пратэст.
Часам гэта звязана з перадузятым успрыманнем некаторых прафесій як «нежаночых» і з гістарычнымі стэрэатыпамі пра тое, што пэўныя заняткі ці ролі мужчынам падыходзяць больш, чым жанчынам.
Цікава, што часта людзі не ўсведамляюць гэтых перакананняў: «Я не супраць, каб пасаду дырэктара займала жанчына, проста не трэба рабіць на гэтым акцэнт!». Калі вы тут пазналі сябе, то можна парэфлексаваць, чаму падкрэсленне ролі жанчыны выклікае ў вас раздражненне ці нязручнасць.
актывістка і феміністка Анастасія Мяркулава:Мне здаецца, што справа проста ў звычцы . Нейкія словы звычайна гучаць у жаночым родзе, і мы нават не задумваемся пра гэта ці пра тое, а як бы гэта слова гучала ў мужчынскім родзе ці з іншымі суфіксамі. Іншыя ж словы гучаць меней звыкла, таму мы яшчэ шукаем больш мілагучныя канструкцыі.
Але не ўсе задумваюцца пра тое, што мова — гэта не сталая канстанта. Мова — гэта сродак, які змяняецца, і гэта мы, людзі, яго ствараем і адаптуем пад свае патрэбы.
А калі казаць пра тое, што некаму рэжа слых «прэзідэнтка» ці «дырэктарка», то корань гэтай праблемы крыецца ў патрыярхальным ладзе. Усяго некалькі «старонак» назад гісторыя не ведала такога, каб жанчыны займалі пасады не дома, не ў абслузе. І нават «студэнткамі» жанчыны сталі далёка не адразу. Атрымоўваецца так, што чым вышэй статус, тым меней словы, што яго транслююць, звыклыя ў жаночым родзе.
незалежны медыядаследчык Зміцер Нікановіч:Фемінітывы дапамагаюць пры выкарыстанні ўніверсальных замежных імёнаў, якія патэнцыйна могуць належаць і мужчынам, і жанчынам. Прыкладам, у СМІ пішуць «фігурыстка Саша Коэн» — і адразу зразумела, што Саша Коэн гэта не фігурыст. Заўважце, словы «фігурыстка», «баскетбалістка», «лёгкаатлетка» легальнае месца ў мове атрымалі. Мяркую, гэта звязана з тым, што жанчыны адбаранілі сваё права быць прафесійнымі спартоўкамі, яны актыўна бяруць удзел у спаборніцтвах — іх дзейнасць у гэтым кірунку стала бачнай.
Падобная сітуацыя і ў іншых грамадскіх сферах: нас не бянтэжаць «настаўніцы», «выхавальніцы», «сакратаркі» і нават «дырэктрысы». Але чамусьці бянтэжаць «прэзідэнткі» і «дзяржсакратаркі». Маўляў, нягожае. А чаму?
Таму што «прэзідэнткі» у складзенай грамадскай іерархіі — з’ява пакуль рэдкая. Некаторым носьбітам мовы пакуль яшчэ балюча гэту з’яву вымаўляць. Для «багінь», «царыц», «княгінь» і «імператрыц» грамадства саспела, а «прэзідэнтка» і «спікерка парламенту» пакуль яшчэ рэжуць вуха і колюць вока.
«Не хачу падавацца слабой і наўмысна падкрэсліваць, што я жанчына»
Выкарыстанне фемінітываў — гэта адмысловае выказванне і выйсце за рамкі «традыцыйных» роляў і чаканняў патрыярхальнага грамадства. Таму не ўжываць фемінітывы можа падавацца добрым рашэннем: прынамсі, гэта дапаможа пазбегнуць кпінаў і асуджэнняў ад тых, хто падтрымлівае патрыярхальныя асновы.
Плюс ёсць стэрэатып, што ўсё жаночае — гэта нешта нетрывалае, несур’ёзнае і не вельмі якаснае. Успомніце выразы «жаночы занятак», «чыста жаночы падыход», тыповыя жаночыя паводзіны, «адразу бачна — жанчына рабіла». Якія выявы адразу прыходзяць да галавы?
Бачылі віншаванне з 23 лютага, запісанае супрацоўніцамі мінскага аэрапорту? У ім — жанчыны абясцэньваюць сябе і транслююць, што без мужчын яны ні на што няздольныя, і калі за імі не прыглядаць, то на нарадах яны будуць толькі пляткарыць і абмяркоўваць касметыку.
Гэтак і атрымоўваецца, што выкарыстанне фемінітываў здаецца нявыгадным для жанчын — «ці сама сябе зняважу, ці сутыкнуся з агрэсіяй ці насмешкай».
Але тут важна разумець, што такія стэрэатыпы выгадныя для патрыярхальнага кантэксту, калі жанчына не высоўваецца, служыць мужчыну і не складае яму канкурэнцыі. Спачатку можа падавацца, што не выкарыстоўваць фемінітывы сапраўды прасцей, але жыць у нераўнапраўным грамадстве значна складаней.
псіхалагіня і кпт-арыентаваная тэрапеўтка Аліна Бычкова:Пра жанчын часта можна пачуць як пра «слабы пол». А калі мы кажам пра мужчын, то гэта пра сілу. І тут быццам ёсць укаранелае супрацьстаўленне: дужы мужчына і слабая жанчына. Гэта «спрошчанае» мысленне, заснаванае на глыбінных стэрэатыпах. Чалавечы мозг заўсёды імкнецца да простага вырашэння задач, да простага пошуку адказаў, таму забабоны вельмі зручныя.
У працэсе жыцця жанчыны падвяргаюцца рознаму ўплыву: сям’я, школа, універсітэт і іншае. Гэты ўплыў фармуе розныя глыбінныя перакананні пра свет і пра сябе — прыкладам, «я слабая», «я не заслугоўваю кахання», «я не павінна высоўвацца».
Такія перакананні працуюць як лінзы, праз якія чалавек глядзіць на сітуацыі і жыццёвы досвед. Яны могуць нават не ўсведамляцца чалавекам. Але ёсць і тыя перакананні, якія чалавек адмыслова ператварае ў правілы жыцця. Прыкладам, «калі я буду ўжываць фемінітывы, то ўсе пазнаюць, што я слабая» ці «я не хачу здацца слабой, таму буду хавацца за “мужчынскімі” заняткамі». Па сутнасці, гэта разважанні чалавека пра сябе і пра тое, як ён ці яна выглядае ў вачах іншых людзей.
Як вырашыць такую праблему?
Важна спрабаваць аналізаваць / рэфлексаваць : пра што я думаю і што я адчуваю, калі гаворка ідзе пра гэтыя стэрэатыпы? Калі маюць месца негатыўныя, катэгарычныя, стэрэатыпныя разважанні (як у нашых прыкладах) — гэта старт кагнітыўнай перапрацоўкі. Іншае — гэта псіхатэрапія і самастойнае вывучэнне інфармацыі. Можна больш чытаць пра тое, як працуе мысленне, як фармуюцца забабоны, як развіць крытычнае мысленне. Рэкамендую пачаць з кнігі «Прочкі з замкнёнага кола» Джэфры Янга.
«Мне ўсё адно»
Некаторыя жанчыны не ўжываюць фемінітывы, аргументуючы гэта адсутнасцю адменнай розніцы. «Нічога ж не памяняецца, калі я скажу “блогерка” замест “блогер”». Так, на першы погляд гэта не здаецца сур’ёзнай праблемай, але калі задумацца, то гэта ігнараванне важнага працэсу нармалізацыі фемінітываў, які дазваляе жанчынам стаць бачнымі і раўнапраўнымі з мужчынамі.
актывістка і феміністка Анастасія Мяркулава:Мяркую, што такая пазіцыя дзяўчат — гэта нейкая лагічная памылка. Выкарыстанне фемінітываў змяняе шмат што. І чым шырэй іх ужываць, тым хутчэй стане бачны вынік. Мая пазіцыя: «больш фемінітываў багіні фемінітываў!». Мяркую, час не стаіць на месцы, і людзей, якія выкарыстоўваюць фемінітывы, усё адно робіцца ўсё больш. І такія абыякавыя да іх дзяўчаты таксама з часам звыкнуць і будуць іх ужываць.
«Вы перакручваеце мову»
Мова — гэта інструмент грамадства. Яна не статычныя і заўсёды змяняецца пад уплывам сацыякультурных і гістарычных фактараў. Тое, што фемінітывы ўвайшлі ў чат з новай сілай, азначае, што ў грамадства ёсць запыт на адлюстраванне новых рэалій і стандартаў раўнапраўя.
Фемінітывы — гэта патрэба соцыуму. Мова заўсёды рэагуе на сацыяльныя патрэбы і адлюстроўвае іх. А патрэба ў тым, каб жанчыны сталі бачнымі.
Падумайце пра змену мовы з іншага боку. Выкарыстанне фемінітываў не псуе мову, а наадварот, узбагачае яе, дазваляючы нам больш дакладна і дэталёва выяўляць свае думкі і ідэі.
Чым больш разнастай і інклюзіўнай робіцца мова, тым лепш яна адлюстроўвае разнастайнасць чалавечага досведу і ідэнтычнасцяў. Развіццё мовы няўхільнае, натуральнае і патрэбнае для таго, каб забяспечыць роўнасць і інклюзію для ўсіх яго чал_інь.
Калі чытаеш загалоўкі навін, і там «Адыль Дэкк: архітэктар-бунтар», «новы фільм рэжысёра Хайфы Аль-Мансур», «аператар Ары Вегнер», «рэдактар часопіса Саша Камко» — па змаўчанні думаеш пра мужчыну. Фемінітывы — спроба пазбыцца гэтых стэрэатыпаў і адразу трансляваць ролю жанчын.
незалежны медыядаследчык Зміцер Нікановіч:Фемінітывы былі, ёсць і будуць. Магчыма, мовазнаўцам яшчэ варта папрацаваць над вывучэннем механізмаў іх утварэння, над фіксацыяй прымальных і пашыраных варыянтаў у слоўніках. А мову сапсаваць немагчыма. У ёй ужо столькі ўсяго ёсць: запазычанні, абсцэнная лексіка, дыялектызмы. І яна па-ранейшаму называецца «руская» ці «беларуская», не выйшла са сваіх берагоў, не знікла. Яна проста развіваецца, адлюстроўвае грамадскія з’явы.
Я не думаю, што фемінітывы псуюць гаворку. Але гэта мая думка. Некаторыя дазваляюць сабе з высокіх трыбун сварыцца матам, цытаваць дзіцячыя лічылачкі і выкарыстоўваць турэмныя аргатызмы. Фемінітывы на гэтым фоне — нібы не крымінальная, нават шляхетная, карысная сацыялінгвістычная з’ява, што звяртае ўвагу на правы і ўнёсак развіццё грамадства вялікай і ўплывовай сацыяльнай групы — жанчын.
І што нам усім з гэтым рабіць
Першы і важны крок — гэта ведаць і ўсведамляць усе гэтыя стэрэатыпы. Калі вы супраць выкарыстання фемінітываў, то падумайце, ці не кіруе вамі які з іх? Важна ўсведамляць, што адсутнасць бачнасці жанчын у мове і медыя выгадна патрыярхальнаму і аўтарытарнаму рэжыму.
Таму калі вы жанчына, не бойцеся паказваць сябе . На гэта сапраўды патрэбна адвага. Але памятайце, што бачнасць жанчын дапамагае прызнаць ваш унёсак і ролю ў развіцці грамадства. Падтрымлівайце іншых жанчын, калі яны ўжываюць фемінітывы.
Часта фемінітывы пазбягаюцца з-за таго, што «проста нязвыкла і дзіўна неяк». Памятайце, раней «пісьменніца», «студэнтка, «супрацоўніца» былі таксама нечым рэвалюцыйным і сустракаліся ў штыкі. Цяпер, дзякуючы жанчынам, якія некалі дамагліся бачнасці ў гэтых абласцях, для нас гэтыя словы звыклыя. Вы можаце таксама паўплываць на тое, каб кар’ерны шлях жанчын вашай прафесіі ў будучыні быў прасцейшым і не застаўленым патрыярхальнымі стэрэатыпамі.
«Прымерце» фемінітыў на сваю прафесію. Называйце сябе аператаркай, рэдактаркай, дызайнеркай, рэжысёркай, дырэктаркай, прафесаркай, эксперткай, інжынеркай. Так вы зробіце сябе і свой унёсак у прафесію бачнымі.
Аўтарка: Саша Камко
Фота: shahin khalaji
